Ο Άγιος Καλλίστρατος και οι αγιολογικές συγχύσεις γύρω από την καταγωγή και τη στρατιωτική του μονάδα - Μητροπολίτης Χονγκ Κονγκ Νεκτάριος

Ο Άγιος Καλλίστρατος και οι αγιολογικές συγχύσεις γύρω από την καταγωγή και τη στρατιωτική του μονάδα

Ο Άγιος Καλλίστρατος, τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία στις 27 Σεπτεμβρίου. Δύο ζητήματα που εμφανίζονται στις αγιολογικές παραδόσεις δημιουργούν ερωτήματα στους μελετητές: ο τόπος καταγωγής του και η στρατιωτική μονάδα στην οποία υπηρέτησε. Οι δύο αυτές πτυχές, αν και φαίνονται λεπτομέρειες, ρίχνουν φως στον τρόπο με τον οποίο συγκροτήθηκαν και διαδόθηκαν τα συναξάρια, αλλά και στο πώς μικρά αντιγραφικά λάθη έγιναν αφορμή για μεγάλες αφηγηματικές διαφοροποιήσεις.

Η αμφισημία ανάμεσα στην Καρχηδόνα και τη Χαλκηδόνα

Στον Συναξαριστή και στα περισσότερα βυζαντινά λειτουργικά βιβλία, ο Καλλίστρατος θεωρείται καταγόμενος από την Καρχηδόνα της Αφρικής. Η Καρχηδόνα του 3ου αιώνα υπήρξε σημαντικό πνευματικό κέντρο: εκεί έδρασε ο Κυπριανός, ενώ νωρίτερα είχε διδάξει ο Τερτυλλιανός, και συνεπώς η ένταξη ενός μάρτυρα σε αυτή την παράδοση προσέδιδε κύρος στο συναξάρι. Αντίθετα, σε άλλες αγιολογικές συλλογές και συγκεκριμένα στο Αρμενικό Συναξάρι, η σύνδεση του αγίου γίνεται με τη Χαλκηδόνα της Βιθυνίας, πόλη στρατηγικής σημασίας δίπλα στο Βυζάντιο.

Οι ερευνητές θεωρούν ότι η αντίφαση οφείλεται σε λάθη και παραλλαγές κατά την αντιγραφή των χειρογράφων. Οι όροι Carthago και Chalcedon μοιάζουν γραφικά και φωνητικά, και ένα λάθος αντιγραφέα θα αρκούσε για να μετατραπεί η Μικρασιατική Χαλκηδόνα σε Αφρικανική Καρχηδόνα. Ο Delehaye τονίζει ότι τέτοιες γεωγραφικές συγχύσεις είναι συχνότατες στα μαρτυρολόγια. Έτσι, κάθε εκδοχή αντανακλά διαφορετικό μνημονικό πλαίσιο: η αφρικανική σύνδεση ενσωματώνει τον Καλλίστρατο στην παράδοση των Καρχηδονίων μαρτύρων, ενώ η χαλκηδόνια εκδοχή τον φέρνει κοντά στο περιβάλλον της Ανατολής, σε μια περιοχή που αργότερα έγινε το κέντρο της Αυτοκρατορίας.

Το μυστήριο της στρατιωτικής μονάδας

Αντίστοιχη αβεβαιότητα συναντάται και για το στρατιωτικό σώμα όπου υπηρέτησε. Τα ελληνικά συναξάρια μιλούν για το «τάγμα των Καλανδών», ονομασία που δεν συναντάται σε καμία γνωστή ρωμαϊκή στρατιωτική καταγραφή. Στη ρωμαϊκή ορολογία, η cohors (κοόρτη) ήταν υπομονάδα λεγεώνας περίπου 480–500 ανδρών, ενώ τα auxilia ήταν βοηθητικές μονάδες που συχνά έφεραν το όνομα του λαού ή της περιοχής προέλευσής τους. Το «Καλάνδων» δεν αντιστοιχεί σε γνωστή μονάδα, γι’ αυτό και οι ερευνητές το θεωρούν επινόηση της παράδοσης ή λανθασμένη ανάγνωση.

Το Αρμενικό Συναξάρι όμως προσθέτει μια ενδιαφέρουσα διάσταση: κάνει λόγο για σώμα από τη Χαλκηδόνα («Chalcedon unit»). Αυτό ταιριάζει με τις ρωμαϊκές πρακτικές, καθώς υπήρχαν βοηθητικά τμήματα που έφεραν γεωγραφικό όνομα, π.χ. Cohors I Thracum ή Cohors II Italica. Θα μπορούσε λοιπόν να υπήρξε ανάλογη κοόρτη από τη Χαλκηδόνα, η οποία στη μεταγενέστερη αντιγραφική παράδοση παραφράστηκε και παρερμηνεύτηκε. Εντούτοις, το συναξάρι μιλά για 49 στρατιώτες που ακολούθησαν τον Καλλίστρατο στο μαρτύριο, αριθμός που δεν ταιριάζει σε κοόρτη αλλά περισσότερο σε μικρό απόσπασμα εντός μιας μεγαλύτερης μονάδας. Έτσι, ακόμη και αν υπήρξε κοόρτη από τη Χαλκηδόνα, στην πραγματικότητα ο βίος αναφέρεται πιθανότατα σε φρουρά ή ομάδα στρατιωτών και όχι σε ολόκληρο στρατιωτικό σύνταγμα.

Για να υποστηρίξουμε και την άποψη περί Καρχηδόνας οφείλουμε να αναφέρουμε ότι την εποχή που έζησε ο Άγιος η πόλη ήταν πρωτεύουσα της επαρχίας Africa Proconsularis και σημαντικό διοικητικό, στρατιωτικό και οικονομικό κέντρο. Αν και εκεί δεν υπήρχε στρατοπεδευμένη Λεγεώνα, είναι σίγουρο ότι θα υπήρχαν βοηθητικές στρατιωτικές μονάδες.

Η ερμηνευτική διάσταση των συγχύσεων

Η διπλή ασάφεια – αν ο Καλλίστρατος συνδεόταν με την Καρχηδόνα ή τη Χαλκηδόνα, με το υποτιθέμενο τάγμα των Καλανδών ή με Χαλκηδονιακή μονάδα – δεν είναι τυχαία. Αντιθέτως, δείχνει τον τρόπο που η αγιολογική γραμματεία διαμόρφωνε και μετέδιδε τη μνήμη των μαρτύρων. Σε πολλές περιπτώσεις, οι λεπτομέρειες των βίων χρησίμευαν περισσότερο για τη δημιουργία θεολογικού συμβολισμού παρά ως ακριβής ιστορική πληροφορία. Η σύνδεση με την Καρχηδόνα τόνιζε την παράδοση των χριστιανών μαρτύρων της Αφρικής, ενώ η εκδοχή της Χαλκηδόνας τοποθετούσε τον άγιο πλησιέστερα στην καρδιά της ανατολικής χριστιανοσύνης του 4ου αιώνα. Αντίστοιχα, είτε τάγμα «Καλανδών», είτε κοόρτη Χαλκηδονίων, ο στόχος του συναξαρίου δεν ήταν να καταγράψει ακριβώς την ονομασία μιας διοικητικής μονάδας του ρωμαϊκού στρατού, αλλά να υπογραμμίσει ότι ακόμη και στρατιώτες της αυτοκρατορίας ακολουθούσαν τον Χριστό και γίνονταν μάρτυρες.

Συνοψίζοντας, ο βίος του Αγίου Καλλιστράτου είναι χαρακτηριστικό δείγμα του τρόπου με τον οποίο τα χριστιανικά συναξάρια συνδύαζαν ιστορικά στοιχεία, μνήμες εκκλησιαστικών κοινοτήτων και αντιγραφικές μεταλλάξεις. Η εναλλαγή μεταξύ Καρχηδόνας και Χαλκηδόνας και το αίνιγμα της στρατιωτικής του μονάδας δεν αναιρούν το μήνυμα του βίου. Για τον ιστορικό, οι συγχύσεις αυτές αποτελούν πολύτιμα παραδείγματα για τη λειτουργία της μνήμης, ενώ για τους πιστούς το επίκεντρο παραμένει το μαρτύριο και η σταθερότητα στην πίστη.

Μητροπολίτης Χονγκ Κονγκ Νεκτάριος