Ο γλυκασμός των αγγέλων... - Του Στέφανου Σκαρπέλλου

Ο Μικρός και ο Μέγας Παρακλητικός Κανόνας, αριστουργήματα τής Βυζαντινής Υμνογραφίας

Ο γλυκασμός των αγγέλων...

Του Στέφανου Σκαρπέλλου

Φιλολόγου

 Είμαστε  ήδη  στον  Αύγουστο,  τον κατ’  εξοχήν  μήνα  τής  Παναγίας. Η  μεγάλη  εορτή  τής  Κοιμήσεως, το  λεγόμενο  Πάσχα  τού καλοκαιριού,  δεσπόζει στο  μέσον  τού  μηνός ακριβώς  και  προσδίδει σε όλες τις ημέρες έναν στερρό  θεομητορικό χαρακτήρα.

Προηγούνται  τα  προεόρτια  με  την  νηστεία και τις λαοφιλείς Παρακλήσεις και έπονται τα μεθέορτα, μέχρι  την  απόδοση τής  εορτής,  τα  λεγόμενα  Εννιάμερα,  στις 23  Αυγούστου.  Αλλά  το  θεομητορικό χρώμα  παρατείνεται  μέχρι  το  τέλος  τού μηνός, οπότε εορτάζεται η κατάθεση τής Τιμίας Ζώνης τής Θεοτόκου (31/8).

Κατ’  αυτόν  τον  τρόπο  ο  θεομητορικός μήνας, άλλα και ολόκληρο το εκκλησιαστικό  έτος, που  λήγει  την  31η  Αυγούστου, σφραγίζεται με μία θεομητορικού περιεχομένου εορτή.

Καθ’ όλο τον μήνα, με επίκεντρο  την  λαμπρή γιορτή  τής  Κοιμήσεως, ποτάμια  αμέτρητων  πιστών  θα σπεύσουν στις εκκλησιές – και κυρίως στα προσκυνήματα τα αφιερωμένα στο όνομά της – για να υμνολογήσουν  την  Μητέρα τού Θεού και να αναφέρουν  σ’  αυτήν  την  θλίψη  και  τις  αγωνίες  τους.  Με  δάκρυα στα μάτια θα την ικετεύσουν να μεσιτεύσει για να βρουν την ίαση από τις ασθένειες, τον λυτρωμό από τα πάθη τους!

Επ’  αυτής  ακριβώς  τής  θεολογικής  βάσεως  στηρίζεται  η  Εκκλησία  μας,  που  τις 14  πρώτες  ημέρες  τού  Αυγούστου  ψάλλει στους ναούς μας τους παρακλητικούς κανόνες προς την Παναγία. Πρόκειται για τις δύο λίαν δημοφιλείς ακολουθίες, που καταχωρίζονται στα λειτουργικά βιβλία ως «Μικρός»  και  «Μέγας  Παρακλητικός  Κανών εις  την  Υπεραγίαν  Θεοτόκον»,  ή  απλούστερα ως Μικρή και Μεγάλη Παράκληση.

Ως  γνωστόν,  οι  κανόνες  είναι  ύμνοι  μακροσκελείς, αποτελούμενοι από μικρότερες  ενότητες,  που  ονομάζονται  Ωδές.  Η  κάθε ωδή αποτελείται από τον ειρμό, που είναι η πρώτη στροφή και χρησιμεύει ως υπόδειγμα στα επόμενα τροπάρια, που ακολουθούν την ποιητική μορφή και τον ήχο / μέλος τού ειρμού.

Και  οι  δύο  κανόνες  έχουν  ίσο  αριθμό τροπαρίων,  τού  μεγάλου  όμως  κανόνα  τα τροπάρια είναι εκτενέστερα. Ίσως γι’ αυτό ονομάστηκε  μέγας  και  ακόμη  διότι  αυτός ο κανών  εψάλλετο πανηγυρικώτερα, ιδιαιτέρως κατά την περίοδο τού Δεκαπενταυγούστου,  όπως  μαρτυρούν  και  τα  εξαποστειλάρια  «Απόστολοι  εκ  περάτων…», που ψάλλονται στο τέλος του. Ενώ ο μικρός εψάλλετο, όπως και η επιγραφή του μαρτυρεί, καθ’ όλο το έτος «εν πάση περιστάσει και θλίψει ψυχής».

Κατά  την  ισχύουσα  σήμερα  πράξη,  αυτήν την περίοδο οι δύο κανόνες ψάλλονται εναλλάξ, για την αποφυγή προφανώς μονοτονίας,  στο  τέλος  τού  εσπερινού  όλων των  ημερών  εκτός  από  τον  εσπερινό  των Σαββάτων,  τής  Μεταμορφώσεως  και  τής Κοιμήσεως.

Ο μικρός κανόνας φέρεται υπό το όνομα τού Θεοστηρίκτου μοναχού ή τού Θεοφάνους,  που  ίσως  πρόκειται  για  το  ίδιο πρόσωπο,  που  χαρακτηρίζεται  πότε  με  το κοσμικό  πότε  με  το  μοναχικό  του  όνομα.

Ποιος όμως ακριβώς είναι ο συντάκτης τού κανόνος δεν έχει προσδιορισθεί. Τού μεγάλου ποιητής είναι ο τελευταίος αυτοκράτωρ τής  Νικαίας  Θεόδωρος  Β΄  Δούκας  ο  Λάσκαρις (1222-1258). Ο δεύτερος αυτός κανών έχει μάλλον προσωπικό χαρακτήρα και αναφέρεται  ειδικώς  στα  παθήματα  και  τις περιστάσεις τού βίου τού πολύπαθου αυτού βασιλέως. Ο πρώτος είναι γενικώτερος και ταιριάζει  σε  κάθε  άνθρωπο  θλιβόμενο  και ασθενούντα.

Κατά μιαν υποστηριχθείσα άποψη ο Μέ-γας Κανών γράφτηκε πρώτα και καθιερώθηκε  στην  χρήση.  Επειδή  όμως  ο  Μιχαήλ Παλαιολόγος  (γενάρχης  τής  τελευταίας δυναστείας  τού  Βυζαντίου)  ο  και  απελευθερωτής  τής  Πόλεως  από  τους  Φράγκους ήταν  σφετεριστής  τού  θρόνου  έναντι  τής δυναστείας Λάσκαρι – Βατάτζη, με αποτέλεσμα  να  υπάρχει  αντιμαχία  μεταξύ  τους, υπήρξε η ανάγκη να γραφθεί ένας νέος παρακλητικός κανόνας που θα αντικαθιστούσε τον προηγούμενο. Και έτσι εισήχθη στην χρήση ο Μικρός Κανών, που περιόρισε τον Μεγάλο. Με την άποψη αυτή ωστόσο δεν συμφωνεί  ο  Καθηγητής  Νικόλαος  Τωμαδάκης, ο οποίος θεωρεί τον Μικρό Κανόνα παλαιότερο, τουλάχιστον στα περισσότερα τμήματά του.

Το βέβαιο είναι ότι αργότερα καθιερώθηκε να ψάλλονται και οι δύο κανόνες εναλλάξ. Επίσης περιεχόμενο και των δύο είναι η  προβολή  τού  φωτόμορφου  προσώπου τής  Θεοτόκου,  ενώ  αμφότεροι  ψάλλονται σε ήχο πλ. δ΄. Και οι δύο αμιλλώνται στην εκλογή ωραίων εικόνων, λεπτού και ευγενούς τρόπου εκφράσεως τής δεήσεως, ζωηρής περιγραφής των θλίψεων, των συμφορών  και  των  αισθημάτων  πίστεως,  πόνου, αλλά και ελπίδος και εγκαρτερήσεως.

 Πηγή: Ο ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΟΣ