Το όριο ανάμεσα στο ιερό και το εφήμερο - Μητροπολίτης Χονγκ Κονγκ Νεκτάριος

Πρόσφατα, η διεθνής ειδησεογραφία ανέδειξε ένα εντυπωσιακό γεγονός: στην πλατεία του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό, στο πλαίσιο της λήξης του World Meeting on Human Fraternity, πραγματοποιήθηκε μια μεγαλειώδης συναυλία με τη συμμετοχή καλλιτεχνών διεθνούς κύρους, ανάμεσά τους και ο Αντρέα Μποτσέλι. Παράλληλα, πάνω από 3.000 drones φώτισαν τον ουρανό δημιουργώντας εικόνες μεγάλου συμβολισμού: την Πιετά του Μιχαήλ Αγγέλου, το Άγιο Πνεύμα σε μορφή περιστεριού, τη γνωστή παράσταση της Δημιουργίας του Αδάμ, την εμβληματική εικόνα Salus Populi Romani και το πρόσωπο του μακαριστού Πάπα Φραγκίγκου. Το γεγονός ξένισε αρκετούς, αφού για πρώτη φορά η πλατεία του Βατικανού έγινε σκηνή για ένα τόσο μεγάλης κλίμακας πολιτιστικό και καλλιτεχνικό γεγονός.

Ένα τόσο εντυπωσιακό θέαμα προκαλεί εύλογα ερωτήματα: Μήπως θολώνει το όριο ανάμεσα στο ιερό και το εφήμερο; Μπορεί η τεχνολογία να βοηθήσει στην κατανόηση του μυστηρίου της πίστης ή μένει μόνο στο επίπεδο του θεάματος; Αποτελεί ένδειξη εκκοσμίκευσης ή έναν νέο τρόπο πολιτιστικής επικοινωνίας με το σύγχρονο κοινό;

Η πρώτη διάκριση που πρέπει να γίνει είναι η ακόλουθη: άλλο η θεία λατρεία, άλλο μια πολιτιστική/καλλιτεχνική εκδήλωση. Η πλατεία του Αγίου Πέτρου πράγματι χρησιμοποιείται σε ορισμένες περιστάσεις ως τόπος προσευχής, συχνά τελούνται εκεί λειτουργίες με τον Πάπα, αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν έγινε θεία λειτουργία ούτε κάποια άλλη τυπική λατρευτική πράξη. Αντίθετα, πρόκειται για το κλείσιμο ενός διεθνούς συνεδρίου με μία καλλιτεχνική εκδήλωση. Επομένως, δεν είναι θεολογικά βάσιμο να θεωρηθεί ότι η εικόνα της Παναγίας ή του Χριστού «υποκαθίσταται» από φώτα και drones. Στην Εκκλησία, η εικόνα είναι λειτουργικό μέσο χάριτος· στο drone show οι απεικονίσεις ιερών προσώπων είναι καλλιτεχνικό και επικοινωνιακό σύμβολο.

Η τεχνολογία προσφέρει νέες μορφές οπτικοποίησης. Το ρεπορτάζ μας πληροφορεί ότι οι παριστάμενοι βίωσαν δέος και συγκίνηση. Ωστόσο, είναι σαφές ότι τα drones δεν παράγουν μυστήριο, ούτε δύνανται να λειτουργήσουν όπως η ιερή εικόνα. Όπως ένας πίνακας θρησκευτικής τέχνης σε μουσείο συγκινεί αισθητικά αλλά δεν αντικαθιστά την εικόνα σε ένα προσκυνητάρι, έτσι και οι φωτεινοί σχηματισμοί στους ουρανούς ανήκουν στον χώρο της τέχνης, όχι της λατρείας. Άρα η αλήθεια βρίσκεται στη διαφάνεια της πρόθεσης: όταν το συμβάν παρουσιάζεται ως πολιτιστική έκφραση, δεν μπορεί να θεωρηθεί βεβήλωση.

Παρά ταύτα, κατανοητό είναι ότι κάποιοι αντέδρασαν. Φοβήθηκαν μήπως το ιερό εργαλειοποιείται ως σκηνικό εντυπωσιασμού. Πράγματι, υπάρχει ο κίνδυνος, σε έναν κόσμο που διψά για εικόνα και θέαμα, να καλλιεργείται η ψευδαίσθηση ότι το ιερό μπορεί να «κατασκευαστεί» με φώτα και ήχους. Αν μια τέτοια τάση παγιωθεί, πράγματι θα αλλοιωνόταν η θεολογική ουσία. Χρειάζεται προσοχή: οι εικόνες είναι έργα τέχνης αλλά όταν καθαγιάζονται στον χώρο της λατρείας δεν είναι υλικό προς εντυπωσιασμό ή μουσειακά εκθέματα, αλλά παράθυρα που μας δείχνουν και μας διδάσκουν το μυστήριο της πίστης. Γι’ αυτό μια καλλιτεχνική εκδήλωση δεν πρέπει να δημιουργεί σύγχυση γύρω από αυτό το θεμελιώδες στοιχείο της χριστιανικής ζωής.

Σύμφωνα με το ρεπορτάζ, ο στόχος του Συνεδρίου και της καταληκτικής συναυλίας ήταν να υπογραμμίσει την αδελφοσύνη, τη συνύπαρξη πολιτισμών, τον διάλογο και την ειρήνη. Σε αυτό το πλαίσιο η χρήση θρησκευτικών συμβόλων δεν έγινε για να προσποιηθεί κανείς ότι τελείται κάποια λατρευτική ακολουθία, αλλά για να δοθεί ένας κοινός πολιτισμικός κώδικας. Το αν αυτή η προσέγγιση είναι επιτυχημένη ή αισθητικά υπερβολική, είναι θέμα κριτικής. Το βέβαιο όμως είναι ότι το γεγονός δεν διεκδίκησε θέση εκκλησιαστικού μυστηρίου αλλά είχε χαρακτήρα πολιτισμικής συνάντησης και καλλιτεχνικής έκφρασης.

Το drone show και η συναυλία στο Βατικανό ανέδειξαν πόσο στενά μπορούν να συναντηθούν σήμερα η τεχνολογία και η τέχνη με θρησκευτικά σύμβολα. Αυτό εξηγεί γιατί προκάλεσαν ταυτόχρονα ενθουσιώδεις αντιδράσεις αλλά και έντονες επιφυλάξεις. Η ουσιαστική προσέγγιση οφείλει να βασιστεί σε μια σαφή διάκριση:

Ο χώρος της λατρείας αφορά τη Λειτουργία, τη χάρη του Αγίου Πνεύματος και τη ζωντανή σχέση του ανθρώπου με τον Θεό.

Ο χώρος της καλλιτεχνικής έκφρασης είναι καρπός ανθρώπινης δημιουργίας, πλούσιος σε συμβολισμούς, αλλά δεν έχει χαρακτήρα λατρευτικής πράξης.

Όταν γίνεται καθαρά αντιληπτή αυτή η διαφορά, γεγονότα όπως εκείνο του Βατικανού δεν χρειάζεται να εκλαμβάνονται ως απειλή. Μπορούν, αντίθετα, να αποτελέσουν αφορμή για γόνιμη συζήτηση σχετικά με τα όρια, αλλά και τις δυνατότητες, της σύγχρονης τέχνης και τεχνολογίας στη συνάντησή τους με την Εκκλησία.

Μητροπολίτης Χονγκ Κονγκ Νεκτάριος