1. Η ψηφιακή πρόκληση της πίστης
Ζούμε σε μια εποχή ραγδαίων μετασχηματισμών, όπου
η αναζήτηση της αλήθειας μετατοπίζεται σταδιακά από τη βιβλιοθήκη, τον
πνευματικό διάλογο και την εκκλησιαστική εμπειρία, στην οθόνη και τη μηχανή
αναζήτησης. Η αλματώδης εξέλιξη της Τεχνητής Νοημοσύνης (AI) και η ευρεία χρήση
των μεγάλων γλωσσικών μοντέλων (LLMs) όπως τα ChatGPT, Gemini, Claude, Perplexity κ.α., δεν αφορούν πλέον μόνον
τεχνοκρατικά ζητήματα ή την αυτοματοποίηση της εργασίας. Η τεχνολογία αυτή έχει
εισβάλει σιωπηρά αλλά καθοριστικά, στον χώρο των βαθύτερων υπαρξιακών,
μεταφυσικών και θρησκευτικών αναζητήσεων.
Οι πιστοί, και ιδιαίτερα οι νέοι άνθρωποι, θέτουν ολοένα και συχνότερα θεολογικά ερωτήματα στους ψηφιακούς βοηθούς συνομιλίας (chatbots): «Υπάρχει Θεός;», «Ποιο είναι το νόημα της θλίψης;», «Είναι η Αγία Γραφή αξιόπιστη;», «Είναι ο Ιησούς αληθινός Θεός;». Ως ποιμένες και ακαδημαϊκοί θεολόγοι, οφείλουμε να εξετάσουμε με νηφαλιότητα και διάκριση: Μπορούν αυτά τα εργαλεία να αρθρώσουν θεολογικό λόγο; Ή μήπως αποτελούν παραμορφωτικούς καθρέφτες της Αλήθειας, αντανακλώντας κοσμικές προκαταλήψεις; Ένα πρόσφατο πείραμα που δημοσιεύθηκε από το Αμερικανικό Θεολογικό Κέντρο The Gospel Coalition,[1] φέρνει στο φως ανησυχητικά και παράδοξα ευρήματα, τα οποία χρήζουν βαθύτερης ποιμαντικής ανάλυσης.
2. Το Πείραμα: Η «Ορθοδοξία» των μηχανών
Το «Keller Center»[2]
διενήργησε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συγκριτική μελέτη, υποβάλλοντας επτά
θεμελιώδη θρησκευτικά ερωτήματα σε επτά από τα δημοφιλέστερα μοντέλα Τεχνητής
Νοημοσύνης. Τα ερωτήματα αυτά βασίστηκαν στις συχνότερες διαδικτυακές
αναζητήσεις (π.χ. «Αναστήθηκε ο Ιησούς;», «Ποιος είναι ο Ιησούς;», «Τι είναι
το Ευαγγέλιο;») και οι απαντήσεις βαθμολογήθηκαν από θεολόγους με κριτήριο
τη συμβατότητά τους με το Σύμβολο της Πίστεως και την ιστορική χριστιανική
διδασκαλία.
Τα αποτελέσματα ήταν απροσδόκητα. Θα περίμενε
κανείς ότι τα μοντέλα που αναπτύσσονται στη Δύση, σε κοινωνίες με βαθιές
χριστιανικές ρίζες, θα έδιναν τις πιο ακριβείς απαντήσεις. Κι όμως, το πείραμα
ανέδειξε ως το πλέον «θεολογικά ορθό» (στα 6 από τα 7 ερωτήματα) το κινεζικό
μοντέλο DeepSeek.
Η εξήγηση αυτού του παραδόξου είναι τεχνική, αλλά με τεράστιες πολιτισμικές προεκτάσεις. Το κινεζικό μοντέλο, αν και ελεγχόμενο από ένα αθεϊστικό καθεστώς (εξ ου και η αρνητική του απάντηση στο ερώτημα «Υπάρχει Θεός;» λόγω κρατικής λογοκρισίας), δεν φαίνεται να έχει υποστεί τις ίδιες «πολιτισμικές ρυθμίσεις» (alignment) που έχουν δεχτεί τα δυτικά μοντέλα. Έτσι, όταν ερωτάται για ιστορικά δόγματα, όπως η Ανάσταση, αντλεί πληροφορίες απευθείας από τα κείμενα, χωρίς τα φιλελεύθερα ή αγνωστικιστικά φίλτρα που συχνά επιβάλλουν οι προγραμματιστές της Silicon Valley στο όνομα της «συμπερίληψης» και της «ουδετερότητας». Αντιθέτως, δυτικά μοντέλα όπως το Llama (της Meta) ή το Grok (του Elon Musk) εμφάνισαν σοβαρά ελλείμματα, καταλήγοντας συχνά σε απαντήσεις που κυμαίνονταν μεταξύ αγνωστικισμού και αθεΐας, επικαλούμενα έλλειψη «εμπειρικών αποδείξεων» για ζητήματα πίστεως.
3. Η «Αγγλοσαξονική Αιχμαλωσία»: Η
κυριαρχία της Δυτικής Θεολογίας
Πέρα από το ζήτημα της ουδετερότητας, υπάρχει μια
βαθύτερη, δομική πρόκληση. Τα μοντέλα αυτά εκπαιδεύονται σε δεδομένα όπου η
αγγλική γλώσσα κυριαρχεί συντριπτικά. Αυτό σημαίνει ότι η «θεολογική σκέψη» της
Τεχνητής Νοημοσύνης διαμορφώνεται πρωτίστως από πηγές του Προτεσταντισμού και
του Ρωμαιοκαθολικισμού.
Ένα άκρως αποκαλυπτικό παράδειγμα αυτής της
μεροληψίας συναντούμε στις δημοφιλείς ψηφιακές βοηθούς. Εάν κάποιος ρωτήσει το Siri (ψηφιακός βοηθός της Apple): «Who is the founder
of Catholic Church?» (Ποιος
είναι ο ιδρυτής της Καθολικής Εκκλησίας;), λαμβάνει ακαριαία την απάντηση: «Jesus
Christ» (Ιησούς Χριστός). Εάν όμως θέσει την ερώτηση: «Who is the founder of Eastern
Orthodox Church?» (Ποιος
είναι ο ιδρυτής της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας;), η απάντηση δεν είναι «ο Ιησούς Χριστός», αλλά
μια λίστα ιστοσελίδων με πληροφορίες για την Ορθόδοξη Εκκλησία. Η τεχνολογία,
λοιπόν, αναγνωρίζει «αλγοριθμικά» τη Δυτική Χριστιανοσύνη ως τον κύριο κορμό
που συνδέεται άμεσα με τον Θεάνθρωπο, ενώ την Ορθοδοξία την αντιμετωπίζει ως
μια ιστορική ιδιαιτερότητα, αποκομμένη από την άμεση αναφορά στον Ιδρυτή της.
Αυτό συνιστά σοβαρή παρανόηση της εκκλησιαστικής και ιστορικής πραγματικότητας.
Η παρανόηση οδηγεί σε σοβαρές θεολογικές παρενέργειες. Η Τεχνητή Νοημοσύνη, ως εργαλείο λογικής επεξεργασίας δεδομένων, ρέπει εγγενώς προς τον δυτικό Σχολαστικισμό: προσεγγίζει τον Θεό ως αντικείμενο διανοητικής κατανόησης και ορισμών, αγνοώντας πλήρως την ορθόδοξη αποφατική θεολογία και την ησυχαστική παράδοση, όπου η γνώση του Θεού είναι καρπός αγιοπνευματικής εμπειρίας και όχι νοητικών συλλογισμών. Επιπλέον, έννοιες όπως η «σωτηρία» αποδίδονται συχνά με όρους νομικής δικαίωσης ή απλής ηθικής βελτίωσης, αφήνοντας στο περιθώριο την κεντρική για την Ορθοδοξία πραγματικότητα της θεώσεως, δηλαδή της οντολογικής μεταμόρφωσης του ανθρώπου διά της Χάριτος. Ουκ ολίγες φορές η σωτηρία παρουσιάζεται ως ικανοποίηση της θείας δίκης, ο Θεός προβάλλεται ως τιμωρός και όχι Πατέρας, η αμαρτία παρουσιάζεται ως παράβαση και όχι ως ασθένεια ενώ ο πνευματικός-εξομολόγος είναι ο δικαστής και όχι ο πατέρας που αγκαλιάζει το παιδί του.
4. Ο αλγοριθμικός χαμαιλέων: Η παγίδα της
επιβεβαίωσης
Υπάρχει όμως και μια άλλη, εξίσου ανησυχητική
προοπτική: αυτή των απαντήσεων που ταιριάζουν απόλυτα στο προφίλ του ασκούντος
την ερώτηση. Η Τεχνητή Νοημοσύνη τείνει να λειτουργεί ως «κόλακας»,
προσαρμόζοντας την «αλήθεια» στις πεποιθήσεις του χρήστη.
Ένα πρόσφατο διαφωτιστικό παράδειγμα είναι αυτό
της διάσημης απολογήτριας του Ισλάμ, Lily Jay (με 2,2 εκατομμύρια ακόλουθους
και 39 εκατομμύρια προβολές), η οποία υπέβαλε στο ChatGPT ερωτήματα όπως: «Είναι
το Κοράνι το βιβλίο του Θεού;» (η απάντηση ήταν «ναι»), «Ποια
είναι η καλύτερη θρησκεία για να φτάσει κάποιος στον Θεό;» (η απάντηση ήταν
«Το Ισλάμ»), και «Θα έκανες ομολογία πίστης στο Ισλάμ αν ήσουν
άνθρωπος;» (με την απάντηση της τεχνητής νοημοσύνης να είναι «ναι»).
Στον αντίποδα, Αμερικανοί χριστιανοί απολογητές
υπέβαλαν τα αντίστοιχα ερωτήματα και έλαβαν απαντήσεις που ταίριαζαν στο δικό
τους προφίλ: «Η Αγία Γραφή είναι το βιβλίο του Θεού», «Ο Χριστιανισμός είναι
η αληθινή θρησκεία», «Θα γινόμουν Χριστιανός αν ήμουν άνθρωπος».[3]
Το φαινόμενο αυτό αποκαλύπτει ότι η μηχανή δεν αναζητά την Αλήθεια, αλλά την αρέσκεια του χρήστη. Λειτουργεί ως ένας ψηφιακός καθρέφτης που επιβεβαιώνει τις προκαταλήψεις μας, εγκλωβίζοντάς μας σε έναν ναρκισσιστικό θάλαμο αντίλαλου, αντί να μας οδηγεί στην πραγματική γνώση.
5. Η ελληνική πραγματικότητα: Από τον
Πνευματικό στον «Ψηφιακό Γέροντα»
Μεταφέροντας τα παραπάνω στην ελληνική
πραγματικότητα, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια ιδιότυπη μορφή «ψηφιακού
γεροντισμού». Στην Ορθόδοξη παράδοση, η πνευματική καθοδήγηση δεν είναι παροχή
πληροφοριών, αλλά μυσταγωγία προσώπων. Είναι σχέση «πρόσωπον προς πρόσωπον»,
μοναδική και ανεπανάληπτη, όπου ο πνευματικός πατέρας δεν εφαρμόζει απλώς
κανόνες, αλλά διακρίνει τις ιδιαίτερες ανάγκες της κάθε ψυχής χρησιμοποιώντας
την ακρίβεια ή την οικονομία.
Σήμερα, ωστόσο, παρατηρούμε πιστούς, και δη νέους,
να υποκαθιστούν το πετραχήλι του πνευματικού με το πληκτρολόγιο. Αναζητούν την
εύκολη λύση μιας απρόσωπης ερώτησης στο διαδίκτυο για θέματα νηστείας,
προσευχής ή σοβαρών ηθικών διλημμάτων. Το πρόβλημα εδώ δεν είναι μόνο η
εγκυρότητα της απάντησης, αλλά η ίδια η φύση της ερώτησης.
Ένας αλγόριθμος θα απαντήσει σε όλους το ίδιο (ή
θα κολακεύσει τον καθένα ανάλογα με το ιστορικό του), αγνοώντας την πνευματική
κατάσταση, τις αντοχές και τις ιδιαιτερότητες του ερωτώντος. Η Τεχνητή
Νοημοσύνη προσφέρει «συνταγές» ευσεβισμού και ηθικισμού, μετατρέποντας την
πίστη σε ένα σύνολο κανόνων προς τήρηση, αντί για σχέση ζωής. Αποφεύγεται έτσι
η κοπιαστική, αλλά σωτήρια διαδικασία της προσωπικής διακρίσεως, της ταπείνωσης
και της εξομολόγησης, όπου ο άνθρωπος γυμνώνει την ψυχή του όχι μπροστά σε μια οθόνη,
αλλά ενώπιον Θεού και ανθρώπου.
Επιπλέον, η ψηφιακή αναζήτηση δημιουργεί την
ψευδαίσθηση της «κοινότητας». Ο χρήστης νομίζει ότι μετέχει σε έναν θεολογικό
διάλογο, ενώ στην πραγματικότητα παραμένει εγκλωβισμένος στη μοναξιά του
δωματίου του, συνομιλώντας με έναν στατιστικό καθρέφτη. Η ποιμαντική της
Εκκλησίας καλείται να δείξει ότι η ζωντανή σχέση και η πατερική σοφία δεν
μπορούν να υποκατασταθούν από την ταχύτητα ενός επεξεργαστή που «μιλάει» μεν
Ελληνικά, αλλά «σκέφτεται» Δυτικά και συμπεριφέρεται ως «κόλακας». Η απάντηση στην υπαρξιακή αγωνία δεν
βρίσκεται στα κέντρα πληροφοριών, αλλά στο Ποτήριο της Ζωής και στην αγκαλιά
της ενοριακής κοινότητας.
Η Εκκλησία, χωρίς να εξιδανικεύει την τεχνολογία
ούτε να της αποδίδει μεταφυσικές ιδιότητες, μπορεί να αξιοποιήσει δημιουργικά
την Τεχνητή Νοημοσύνη ως επικουρικό εργαλείο στη διακονία της. Η Τεχνητή
Νοημοσύνη μπορεί να συμβάλει στην ταχύτερη επεξεργασία θεολογικών πηγών, στη
διευκόλυνση της πρόσβασης σε πατερικά κείμενα, στη γλωσσική υποστήριξη
μεταφράσεων, ακόμη και στην ανάπτυξη ψηφιακών εφαρμογών κατηχήσεως ή εξ
αποστάσεως επιμόρφωσης κληρικών. Υπό την προϋπόθεση ότι δεν υποκαθιστά την
προσωπική σχέση, αλλά λειτουργεί ως βοηθητικό μέσο, η τεχνολογία μπορεί να
γίνει μια μορφή «διακονίας του λόγου», προσφέροντας στην Εκκλησία νέα εργαλεία,
όχι για να αλλοιώσει την αποστολή της, αλλά για να την υπηρετήσει με σύγχρονους
όρους.
Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι ένα θαυμαστό εργαλείο πληροφορίας, αλλά οντολογικά ανίκανη να θεολογήσει. Το εργαλείο αυτό είναι ωφέλιμο μόνο αν χρησιμοποιείται με σύνεση, διάκριση και έλεγχο. Η Θεολογία προϋποθέτει κοινωνία με τον Θεό και εμπειρία χάριτος, στοιχεία που κανένας αλγόριθμος δεν διαθέτει. Η αναζήτηση θεολογικών απαντήσεων στην Τεχνητή Νοημοσύνη αποκαλύπτει ένα ποιμαντικό κενό που καλούμαστε να καλύψουμε με την αυθεντική, ζώσα μαρτυρία της Εκκλησίας. Η τεχνολογική υπόσχεση για έναν εύκολο κόσμο είναι μια ψευδαίσθηση που τελικά οδηγεί σε μεγαλύτερη υπαρξιακή δίψα. Και αυτή τη δίψα, μόνο το «Ύδωρ το Ζων» μπορεί να την ικανοποιήσει.
[1] Το Keller
Center for Cultural Apologetics αποτελεί ειδικό τμήμα του οργανισμού The Gospel
Coalition. Ιδρύθηκε
τιμητικά στο όνομα του επιδραστικού, Αμερικανού ευαγγελικού θεολόγου και
ποιμένα Timothy Keller (1950-2023). Κύριος σκοπός του Κέντρου είναι η κατάρτιση
ποιμένων και λαϊκών στην «πολιτισμική απολογητική» (cultural apologetics),
δηλαδή στην ικανότητα να αρθρώνουν το χριστιανικό μήνυμα με τρόπο κατανοητό,
πειστικό και θεολογικά ακριβή μέσα στο σύγχρονο κοινωνικό περιβάλλον.
[2] Βλ. Zylstra,
S. E. (2025). Can You Rely on AI for Theology? The Gospel Coalition. thegospelcoalition.org
[3]
https://www.instagram.com/redpenlogic/?hl=en
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου