Ο εξοστρακισμός των αρχαίων κλασικών από τα πανεπιστήμια ως «κουλτούρα της ακύρωσης» – Δημήτρης Ναπ. Γιαννάτος

Πληθαίνουν, σε χώρες του δυτικού κόσμου, τα παραδείγματα «ακύρωσης», όχι απλώς της γνώμης του άλλου, αλλά της ίδιας της προσωπικότητας, του έργου ή της ιστορίας του. Το φαινόμενο αυτό

•  ξεκινά από μικρούς ασίγαστους εμφυλίους ανάμεσα σε φίλους ή την οικογένεια
• εξολοθρεύει κινηματογραφικές ταινίες ή κωμικούς για σεξισμό ή ρατσισμό
• διαπερνά το τέταρτο φεμινιστικό κίνημα με τη πολλαπλή διαγραφή της φιγούρας του άνδρα
• εκτοξεύεται στα κινήματα των έμφυλων ταυτοτήτων και του μεταναστευτικού με την ενοχοποίηση και καταδίκη του λευκού Ευρωπαίου ως a priori ρατσιστή,
• εκφράζεται έντονα στο γκρέμισμα των «αποικιοκρατικών αγαλμάτων» στην Αμερική (έπειτα από τον θάνατο του Φλόιντ και το κίνημα Black live matters) και
• καταλήγει στον «επαναστατικό» εξοστρακισμό των αρχαίων κλασικών (Όμηρος, Πλάτωνας, Αριστοτέλης, αλλά και Σαίξπηρ ή Βοκκάκιος, κ.ά.) από πανεπιστήμια της Αγγλίας και της Αμερικής.

Η σύγκρουση ιδεών, η διαμάχη ατόμων, η φυσική ή συμβολική εξουδετέρωση του Άλλου, σαφώς υπάρχει διαχρονικά στην ανθρώπινη ιστορία. Ήταν έντονη στις ολοκληρωτικές και αυταρχικές στιγμές του νεωτερικού 20ού αιώνα, παρά την ουμανιστική σκέψη του, ενώ εξακολουθεί να ποτίζεται με αίμα και φυσική βαναυσότητα σε χώρες της Ασίας ή της Αφρικής. 

Πώς όμως καταλήγει η αποκαλούμενη μεταμοντέρνα και «προοδευτική» σκέψη να κατασπαράζει όχι μόνο τη συμπεριφορά, αλλά όλη την ταυτότητα του «αντιπάλου», ενώ θεωρεί ότι ήθελε να ξεπεράσει τους ολοκληρωτισμούς που γέννησε ο αστικός ή ο σοσιαλιστικός μοντερνισμός και ορισμένες κοινωνίες που θεωρούνται ακόμα σχεδόν «οπισθοδρομικές»;

Θα λέγαμε ότι η ακυρωτική κουλτούρα είναι το σύμπτωμα μιας ορισμένης δυτικής κοσμοαντίληψης που καθρεπτίζει παθογόνα αδιέξοδα των σύγχρονων κοινωνιών. Στο οντολογικό επίπεδο, αποτελεί επεισόδιο της μεγάλης περιπέτειας του ανθρώπινου Υποκειμένου να υπάρξει αυτόνομο, μέσα στην τραγική έρημο του κόσμου, αφότου κατακερμάτισε την ολότητα της φύσης, της θρησκείας ή της Ιστορίας, προκειμένου να τις ελέγξει και να τις υποτάξει.

Η κουλτούρα ακύρωσης συνδέεται και απορρέει από τη στρατηγική της πολιτικής ορθότητας, ερχόμενη απ’ τα αριστερά να συμπληρώσει τη λογοκρισία της δεξιάς. Η καθιέρωση ένοχων λέξεων και συμπεριφορών στα άκρα με την ελπίδα να προστατευτούν άνθρωποι που όντως βίωναν αποκλεισμούς ή κακοποίηση εφαρμόστηκε με τέτοιον τρόπο, που έφτασε σε έναν νεοπουριτανισμό που σχετικοποιεί τα πάντα και ενώ υπερασπίζεται την ετερότητα, οδηγεί στη μονοφωνία.

Τα κινήματα αφύπνισης (Woke, metoo, κ.ά.), ενώ εκκινούν από αξίες με τις οποίες ουδείς θα μπορούσε να διαφωνήσει, εντέλει οικοδομούν την ιδεολογία του «Απολύτου της Διαφορετικότητας», ως νέας Ιεράς Εξέτασης. 

Ως νέα κοινωνική φαντασιακή σημασία του σύγχρονου κόσμου, προσπαθεί να κτίσει το νόημα μιας αναγκαίας μεγάλης αφήγησης εκεί που έχει χαθεί κάθε νόημα, έξω από την κατανάλωση και την απόλαυση της ατομικής επιθυμίας χωρίς όρια. Στην προσπάθεια αυτή, η αποδόμηση συνεκτικών εννοιών και ταυτοτήτων και η λατρεία του υποκειμένου, που αποτέλεσε την υποστροφή των απελευθερωτικών κινημάτων του ΄60, έδωσε το κατάλληλο ιδεολογικό καύσιμο.

Ο νέος νάρκισσος-μηδενιστής είχε γεννηθεί για να πάρει επιθετική μορφή στις μέρες μας. Οι τραγικοί νάρκισσοι της πολιτικής ορθότητας, των πολιτικών ταυτότητας, της θεωρίας του φύλου, οι «σαμαρίτες» του μεταναστευτικού, κ.ά., από τις ένοχες λέξεις «εξαφανίζουν», εντέλει, τον διαφορετικό Άλλο. Ενοχοποιημένοι από την αποικιοκρατική περίοδο της Ευρώπης, προωθούν την αποαποικιοποίηση των σπουδών, φτάνοντας να γκρεμίζουν οτιδήποτε παραπέμπει σε κλασική παιδεία, παραδοσιακή κοινότητα ή δυτική κουλτούρα: Από αγάλματα, συγγράμματα και διαλέξεις, μέχρι τον εξοβελισμό του Ομήρου ή του Αριστοτέλη από τα πανεπιστήμια.

Ειδικά για την επίθεση στους αρχαίους κλασικούς, θα λέγαμε ότι συμβολίζει την επίθεση στους «γονείς» και ιδιαίτερα στο αρχέτυπο του πατέρα. Το σύγχρονο κίνημα «υπέρ των δικαιωμάτων» (ως άρνηση τελικά της δημοκρατίας) δεν αντλεί την ορμή του από την ανάγκη για το ξεπέρασμα της απολυταρχίας του πατέρα-αφέντη, που αποτέλεσε ένα φυσιολογικό ξέσπασμα και ανάγκη τη δεκαετία του ’60, αλλά από την τραυματική και εξουσιαστική οδηγία να απορρίψεις και να εξαφανίσεις τον πατέρα ως ύπαρξη.

Και, όπως μας λέει ο ψυχαναλυτής Ρεκαλκάτι: «Πραγματική χειραφέτηση από τον πατέρα δεν σημαίνει απόρριψη της ύπαρξής του. Για να υπάρξεις χωρίς πατέρα, υποστήριζε ο Λακάν, πρέπει να μάθεις να τον αξιοποιείς. Η άρνηση του πατέρα σε αλυσοδένει για πάντα στον πατέρα. (…) απορρίπτοντας (η ρητορική αυτή) την πατρότητα, απορρίπτει και το συμβολικό χρέος που κάνει εφικτή τη γενεαλόγηση διά μέσου των γενεών. Η ελευθερία αποσυνδέεται από την ευθύνη και γίνεται ιδιοτροπία, θρίαμβος της διαστροφής». Έτσι, εφόσον οποιοδήποτε φυσικό ή συμβολικό γονεϊκό πρότυπο μηδενίζεται και αμφισβητείται, κάποιος δεν μπορεί να ολοκληρωθεί ως ώριμος γονιός του εαυτού του, αντέχοντας τη διαφορετική γνώμη.

Από εκεί και πέρα η ακύρωση, η σπίλωση και η ιδεολογική δίωξη του άλλου έρχεται σχεδόν φυσιολογικά. Επιπλέον, στην καθημερινή ζωή αυτό διευκολύνεται από την εκμάθηση του ατόμου σε άυλες, εικονικές σχέσεις, από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το εύκολο delete, το μπλοκάρισμα ή η απρόσωπη και χωρίς ευθύνη άυλη καταδίκη αυτού με τον οποίο διαφωνώ, εκπαιδεύει ευκολότερα σε μια κουλτούρα «σβησίματος» του ετερόδοξου και σε ad hominem καταδίκες.

Ιδιαίτερα στην περίπτωση της πατρίδας μας, το μίσος σε οτιδήποτε προέρχεται από την παράδοση, τη γλώσσα, την Ιστορία, τον κοινοτισμό και την Εκκλησία, δείχνει την αφόρητη αδυναμία να γίνουν, οι κάθε είδους εθνομηδενιστές, κληρονόμοι μιας βαριάς Ιστορίας και ταυτότητας.  Και πόσο αποικιοποιημένοι στη σκέψη είναι οι άνθρωποι αυτοί, παρ’ όλο που φωνάζουν ενάντια στη δυτική αποικιοκρατία. Και πόσο αλλοτριωμένοι, βέβαια, εφόσον βλέπουν την πατρίδα μας, ως…αποικιοκράτη.

Η κουλτούρα της ακύρωσης αποτελεί σύμπτωμα κρίσης μετάβασης σε μια νέα φάση του πολιτισμού και φαίνεται θα μας απασχολήσει για πολύ καιρό. Σήμερα, μόλις και σκιαγραφήσαμε ένα μικρό μέρος της και σύντομα θα φωτίσουμε κι άλλες αφετηρίες και αποτελέσματά της.

(εφημερίδα "Ρήξη" Νοεμβρίου 2021, φ. 173)