Χριστιανικός περσοναλισμός: Ένα παντελώς άσχετο με τους Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας αφήγημα - Παντελεήμων Τομάζος

Χριστιανικός περσοναλισμός: 

Ένα παντελώς άσχετο με τους Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας αφήγημα

 

Παντελεήμων Τομάζος, 

υπ. Διδάκτωρ Δογματικής,

 κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος 

στην Ιστορία της Φιλοσοφίας και των Ιδεών.

Η κοινότoπη άποψη περί της ελευθέρας σύστασης της θείας ουσίας ή φύσεως από τα τριαδικά πρόσωπα ή υποστάσεις της ακτίστου θεότητας έχει επικρατήσει σχεδόν σε ολόκληρη τη διεθνή βιβλιογραφία που ασχολείται με ζητήματα της σύγχρονης χριστιανικής διδασκαλίας εν γένει, ενώ παράλληλα η εκ των τριαδικών υποστάσεων ελευθέρα σύσταση της ακτίστου θείας φύσεως θεωρείται ως το κεντρικότερο στοιχείο που διαφοροποιεί τη διδασκαλία της χριστιανικής θεολογίας και φιλοσοφίας από τις ουσιώδεις απορροές αναγκαστικού χαρακτήρα που χαρακτηρίζουν την αρχαιοελληνική οντολογία στο σύνολό της^[1]. Το αυτό υποστηρίζεται στα καθ’ ημάς και από τον καθ. Δ. Μόσχο, τουτέστιν ότι για τους Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας η υπόσταση αποτελεί το θεμέλιο της ουσίας, ενώ η προτεραιότητα της ουσίας ή φύσεως έναντι των υποστάσεων ή ατομικών υπάρξεων είναι κατά βάση χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης^[2]. Η εξάρτηση της ανωτέρω άποψης του καθ. Δ. Μόσχου από τις παντελώς άσχετες με το πνεύμα τον Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας περσοναλιστικές καταβολές του Ι. Ζηζιούλα είναι κάτι παραπάνω από προφανής^[3].

Ωστόσο, η ελευθέρα αυτοθεσία – αυτοσύσταση του Θεού συναντάται στη φιλοσοφία του Πλωτίνου και όχι στη διδασκαλία περί του ακτίστου όντος του αγ. Γρηγορίου Παλαμά και των Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας^[4]. Πιο συγκεκριμένα, τα εκ του Ενός απορρέοντα όντα, σύμφωνα με τον Πλωτίνο, αυτοπαράγονται ελευθέρως, όπως παρατηρεί και η καθ. Ε. Περδικούρη, διότι λαμβάνουν αυτή τους τη δύναμη από το ελευθέρως αυτοπαραγόμενο Εν, το οποίο είναι επέκεινα του όντος^[5]. Το Εν, λοιπόν, του Πλωτίνου είναι εκείνο που θέτει ελεύθερα τον εαυτό του ως αυτό ακριβώς που είναι, πράγμα το οποίο είναι αδιανόητο για τον Τριαδικό Θεό των Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας.

Αντίθετα, ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς υποστηρίζει ότι η υπερούσια ουσία του Θεού δεν έχει την ύπαρξή της από πουθενά, αλλά αυτή αποτελεί το ίδιο το «είναι» (ων)^[6]. Το γεγονός ότι η ουσία ή φύση του Θεού ταυτίζεται με το ίδιο το «είναι» συναντάται και στον Μ. Βασίλειο^[7], ενώ η θέση ότι η υπερούσια ουσία του Θεού είναι αναίτια εντοπίζεται στον άγ. Ι. Χρυσόστομο^[8]. Επομένως, η υπερούσια ουσία του Θεού δεν είναι σε καμία περίπτωση αυτοπαράγωγη, τουτέστιν αίτια του ίδιου της του εαυτού, καθότι είναι αναίτια, ούτε βέβαια ο Θεός – Πατήρ μπορεί να είναι αὐτοπάτωρ^[9], όπως θα δούμε παρακάτω^[10].

Σε ό,τι αφορά τις τριαδικές υποστάσεις, η άποψη ότι Θεός είναι «αὐτοπάτωρ», ήτοι αίτιος ακόμη και του εαυτού του, ένεκα της προσωπικής του θελήσεως να είναι αίτιος του τρόπου υπάρξεως των υποστάσεων του Υιού και του Αγ. Πνεύματος, πράγμα που αρνείται κατηγορηματικά, όπως είδαμε, ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς, υποστηρίζεται ρητά από τον καθ. Χρ. Γιανναρά^[11]. Το ακριβώς αντίθετο, πάντως, σε σχέση με τον Χ. Γιανναρά υποστηρίζει ο Μ. Βασίλειος, ήτοι ότι ο Πατήρ δεν είναι αίτιος του εαυτού του σε καμία απολύτως των περιπτώσεων^[12]. Μάλιστα, ο άγ. Γρηγόριος Νύσσης θεωρεί ως τερατολογία την άποψη ότι κάποιος μπορεί να προέρχεται από τον ίδιο του τον εαυτό με οποιονδήποτε τρόπο^[13].

Εκ των ανωτέρω συνάγεται αβιάστως το συμπέρασμα ότι περισσότερο «υπαρξιστές» δύνανται να είναι οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι παρά ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς και οι λοιποί Έλληνες Πατέρες. Τοιουτοτρόπως, το κοινότοπο αφήγημα σχετικά με τον ουσιοκεντρισμό της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και τον υποτιθέμενο χριστιανικό «περσοναλισμό» ή «υπαρξισμό» αντιστρέφεται, σύμφωνα και με τις εύστοχες παρατηρήσεις του καθ. Γ. Δημητρακόπουλου, ένεκα του γεγονότος ότι ο Θεός του Πλωτίνου είναι εκείνος που παράγει ελεύθερα την ουσία του, πράγμα που δεν ισχύει σε καμία περίπτωση για τον Τριαδικό Θεό των Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας και κατ’ επέκταση του αγ. Γρηγορίου Παλαμά. Ο Τριαδικός Θεός δε συστήνει τον εαυτό του ελευθέρως επ’ ουδενί λόγω, καθότι η θεία βούληση έπεται οπωσδήποτε της ακτίστου θεία φύσεως^[14]. Βέβαια το γεγονός ότι ο Τριαδικός Θεός δεν είναι αίτιος του εαυτού του (αυτοπάτωρ) δε σημαίνει ότι δεν προβάλλει όλα όσα υπάρχουν φυσικώς περί αυτόν. Άρα, ο ισχυρισμός του καθ. Γ. Δημητρακόπουλου ότι ο Θεός των Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας και κατ’ επέκταση του αγ. Γρηγορίου Παλαμά είναι ουσιοκεντρικός δε μπορεί να ευσταθεί, καθότι ο Τριαδικός Θεός δεν είναι μόνον ουσία ή φύση, αλλά και οι άκτιστες ενέργειές του^[15]. Ως εκ τούτου, το δίλημμα μεταξύ ουσιοκεντρισμού και περσοναλισμού δεν αγγίζει την πατερική θεολογία ούτε στο ελάχιστο^[16].

Παντελεήμων Τομάζος, υπ. Διδάκτωρ Δογματικής, κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος στην Ιστορία της Φιλοσοφίας και των Ιδεών.

---

[1] T. Špidlík, La persona, il cuore, la preghiera, Lipa Edizioni, Roma 2019, p. 18.
[2] Δ. Ν. Μόσχος, Πλατωνισμός ἤ Χριστιανισμός; Οἱ φιλοσοφικές προϋποθέσεις τοῦ Αντιησυχασμοῦ τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (1293-1361), εκδόσεις Παρουσία, Αθήνα 1998, σσ. 111-112.
[3] Ι. Ζηζιούλας, «Ἀπό τό προσωπεῖον εἰς τό πρόσωπον. Ἡ συμβολή τῆς πατερικῆς θεολογίας εἰς την ἔννοιαν τοῦ προσώπου», στό: Χαριστήρια εἰς τιμῆν τοῦ Μητροπ. Γέροντος Χαλκηδώνος Μελίτωνος, Θεσσαλονίκη 1977, σσ. 287-323.
[4] Η νεοπλατωνική αυτοθεσία του όντος έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη θεολογική και θρησκειολογική διανόηση.
[5] Ἑ. Περδικούρη, «Ὁ Θεός στον Πλωτίνο: Νοῦς ἤ Ἕν;», στο: Ὁ Θεός τῆς Βίβλου και ὁ Θεός τῶν φιλοσόφων, επιμέλεια: Στ. Ζουμπουλάκης, εκδόσεις Ἄρτος Ζωῆς, Αθήνα 2012, σελ. 79 και 82.
[6] Γρηγόριος Παλαμᾶς, Περὶ θείων ἐνεργειῶν, 38, Π. Χρήστου Β’, σελ. 124: «Εἰ γὰρ ἡ ὑπερούσιος οὐσία, ἤν φασιν οὗτοι, ἐκ Θεοῦ ἔχει τὸ εἶναι, οὐχ ἡ τρισυπόστατός ἐστιν αὕτη οὐσία, ἥν μόνην Θεὸν ἀληθῆ δοξάζομεν ἡμεῖς∙ αὕτη γὰρ οὐδαμόθεν ἔχει τὸ εἶναι, ἀλλ’ αὐτη ἐστι τὸ εἶναι».
[7] Βασίλειος Καισαρείας, Ἀνατρεπτικός κατὰ Εὐνομίου Α’, PG Migne 29, 536C.
[8] Ἰ. Χρυσόστομος, Εἰς τὸ κατά Ἰωάννην, PG 59, 98.
[9] Γρηγόριος Παλαμᾶς, Κατά Γρηγορᾶ, Λόγος B’, 34, Π. Χρήστου Δ’, σελ. 290: «Τοιγαροῦν, εἰ κατὰ τὸν Γρηγορᾶν αἱ τοιαῦται τῶν ὄντων ἀρχαί καὶ ἅπερ ὁ Θεός εἴρηται νοεῖν ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ ἐστι, ταῦτα δὲ κατὰ τὸν μέγαν Διονύσιον καὶ τὸν θεοφόρον Μάξιμον ἐξ αὐτῆς τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ εἰσιν, αὐτοπάρακτος ἔσται ἡ ουσία τοῦ Θεοῦ καὶ αὐτοπάτωρ ὁ Θεός, ὡς καὶ ὁ τῶν δοκούντων ἐν Ἕλλησιν ύθλος προϋπηγόρευσε κακῶς».
[10] Το πρόσωπου του Πατρός και η θεία ουσία είναι αναίτια, πράγμα που σημαίνει ότι δεν προέρχονται από κανέναν. Τούτο, όμως, δε σημαίνει ότι ο Πατήρ ταυτίζεται με τη θεία ουσία, όπως θα ήθελε ο Ευνόμιος, καθότι η ουσία δεν είναι αγέννητη, αλλά αγένητη (άκτιστη). Η ουσία είναι, λοιπόν, αιτία των θείων ενεργειών, ενώ ο Πατήρ είναι αίτιος  των υποστάσεων του Υιού και του Αγ. Πνεύματος.
[11] Χρ. Γιανναρᾶς, Γιὰ τὸ «νόημα» τῆς πολιτικῆς, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2019, σελ. 73: «Ὁ Θεὸς ὑπάρχει, ἐπειδὴ εἶναι τριαδικός, δηλαδὴ ἐπειδὴ εἶναι ἀγάπη: ἡ ἐλευθερία τῆς ἀγάπης ὑποστασιάζει, κάνει πραγματικὴ ὕπαρξη τὸν Θεὸ ὡς Πατέρα ποὺ γεννᾶ τὸν Υἱὸ καὶ ἐκπορεύει τὸ Πνεῦμα». Βλ. ακόμη του ιδίου, Γρίφος θάνατος, Ἴκαρος, Αθήνα 2021, σελ. 27. Στην προκειμένη περίπτωση ο ανωτέρω καθηγητής υποστηρίζει ότι η αγάπη συστήνει αιτιωδώς τις τριαδικές υποστάσεις της ακτίστου θεότητας, πράγμα που αναμφιλέκτως μετατρέπει της τριάδα σε τετράδα, καθότι μόνον από υπόσταση δύναται να προέρχεται υπόσταση.
[12] Βασίλειος Καισαρείας, Ἀνατρεπτικός κατὰ Εὐνομίου Α’, PG Migne 29, 516AD: «ὅτι ὁ  ἀγέννητος οὐ γεγέννηται, οὔτε αὐτὸς ὑφ’ ἑαυτοῦ, οὔτε ὑφ’ ἑτέρου».
[13] Γρηγόριος Νύσσης, Κατὰ Εὐνομίου Α’, 492-495, JAEGER I, σσ. 168-169.
[14] J. Demetracopoulos, Is Gregory Palamas an existentialist? The restoration of the true meaning of his comment on Exodus 3, 14: «Ἐγώ εἰμι ὁ ὥν», εκδόσεις Παρουσία, Αθήνα 1996, p. 25.
[15] Γρηγόριος Παλαμᾶς, Τῷ τιμιωτάτῳ ἐν μοναχοῖς Δαμιανῷ τῷ φιλοσόφῳ, 20, Π. Χρήστου Β’, σελ. 476.
[16] Α. Sopko, Προφήτης Ρωμαϊκής Ορθοδοξίας. Η θεολογία του Ιωάννη Ρωμανίδη, μτφρ: Ε. Κρίγκας, επιμέλεια: (π.) Μάξιμος Λαυριώτης και Λάμπρος Ψωμάς, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2020, σελ. 432.